گیاه شناسی زعفران

زعفران

از گیاهان گلدار خانواده زنبقیان (Iridaceae) است. نام علمی این گیاه Crocus sativus است. زعفران به دلیل ارزش اقتصادی و کاربردهای متنوعی که دارد، از گیاهان بسیار مهم به‌شمار می‌آید. بیشترین زعفران جهان در استان خراسان جنوبی و رضویی تولید می‌گردد. هم‌اکنون ایران بیش از ۹۹٪ زعفران جهان را برداشت می‌کند.

زعفران گیاهی کوچک و چندساله به ارتفاع ۱۰ تا ۳۰ سانتی‌متر است. از وسط پیاز یا قاعده ساقه، تعدادی برگ باریک و دراز خارج می‌شوند. از وسط برگ‌ها، ساقه‌ای گلدار بیرون می‌آید که به یک تا سه گل منتهی می‌شود.

گل‌ها دارای ۶ گلبرگ بنفشرنگ هستند که ممکن است در بعضی واریته‌ها به رنگ گلی یا ارغوانی باشند. گل‌ها دارای ۳ پرچم و یک مادگی منتهی به کلالهٔ سه‌شاخه به رنگ قرمز متمایل به نارنجی هستند. قسمت مورد استفاده گیاه زعفران انتهای خامه و کلاله سه‌شاخه است که به نام زعفران مشهور است و معطر و کمی تلخ است.

در اینجا به بررسی ویژگی‌های گیاه‌شناسی زعفران می‌پردازیم:

ویژگی‌های گیاه‌شناسی زعفران

1. بخش‌های گیاه:

– پیاز (Corm): زعفران از طریق پیاز تکثیر می‌شود. این پیازها کروی یا نیمه‌کروی هستند و قطر آنها حدود 3-5 سانتی‌متر است. پیاز زعفران دارای پوششی قهوه‌ای رنگ و لایه‌لایه است.
– برگ‌ها: برگ‌های زعفران بلند، باریک و به رنگ سبز تیره هستند. این برگ‌ها از پیاز گیاه به صورت دسته‌ای خارج می‌شوند و می‌توانند تا حدود 30 سانتی‌متر طول داشته باشند.
– گل‌ها: گل‌های زعفران بنفش روشن تا تیره هستند و از هر پیاز یک تا سه گل می‌رویند. گل‌ها شامل شش گلبرگ و سه کلاله (stigma) نارنجی-قرمز رنگ هستند که قسمت‌های قابل برداشت و مصرف زعفران را تشکیل می‌دهند.

2. دوره رشد و گلدهی:

– زعفران یک گیاه پاییزه است. پیازها در تابستان کاشته می‌شوند و گل‌ها در اوایل پاییز ظاهر می‌شوند. برداشت زعفران نیز در فصل پاییز انجام می‌شود، زمانی که گل‌ها به طور کامل باز شده‌اند.

3. شرایط رشد:

– آب و هوا: زعفران به آب و هوای معتدل و نیمه‌خشک نیاز دارد. این گیاه در مناطقی با تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های معتدل بهتر رشد می‌کند.
– خاک: زعفران به خاک‌های سبک و دارای زهکشی خوب نیاز دارد. خاک‌های شنی-رسی با pH بین 6 تا 8 برای کشت زعفران مناسب هستند.
– نور: زعفران به نور کامل نیاز دارد و در مناطق آفتابی بهتر رشد می‌کند.

4. تکثیر:

– زعفران از طریق پیاز تکثیر می‌شود. هر پیاز می‌تواند پیازچه‌های جدید تولید کند که در فصل بعدی کشت می‌شوند. تکثیر زعفران از طریق بذر انجام نمی‌شود زیرا گیاه زعفران معمولاً بذر تولید نمی‌کند.

مراحل کاشت و برداشت زعفران

1. کاشت پیازها: پیازهای زعفران در تابستان و اوایل پاییز در عمق 15-20 سانتی‌متری خاک کاشته می‌شوند.
2. آبیاری: آبیاری اولیه بلافاصله پس از کاشت انجام می‌شود تا پیازها بتوانند ریشه‌دهی کنند. پس از آن، آبیاری‌های منظم با فاصله‌های معین انجام می‌شود.
3. گلدهی و برداشت: گل‌های زعفران در اوایل پاییز ظاهر می‌شوند. برداشت گل‌ها به صورت دستی و در هنگام صبح انجام می‌شود تا از آسیب دیدن گل‌ها جلوگیری شود.
4. خشک کردن: پس از برداشت، کلاله‌های زعفران از گل‌ها جدا شده و به سرعت خشک می‌شوند. این فرآیند نیازمند دقت و مراقبت زیادی است تا کیفیت زعفران حفظ شود.

کشت زعفران در ایران

ایران با تولید سالانه ۳۳۰ تن و صادرات ۲۸۰ تن از این محصول بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادر کننده زعفران در دنیا است . در این بین استان‌های خراسان رضوی و جنوبی با سهمی ۸۵ درصدی بیشترین سهم در تولید زعفران ایران را دارند.همچنین شهرستان قائنات در استان خراسان جنوبی، قطب تولید زعفران جهان است.

زعفران شهرستان قاینات یکی از با کیفیت‌ترین زعفران‌های تولیدی کشور قلمداد می‌شود. همچنین زعفران گناباد به دلیل کاشت به روش سنتی و آبیاری با آب قنات‌ها به عنوان میراث جهانی کشاورزی در فائو ثبت شده است.اخیراً توسعه کشت و تولید زعفران در شمال خراسان سیر صعودی داشته است به‌طوری که از سطح ۳۴۳ هکتار با تولید حدود ۶ تن در سال ۱۳۸۶ به سطح نه هزار و ۸۵۰ هکتار و تولید حدود ۲۹ تن در سال جاری رسیده است.

قابل ذکر است که اصالت زعفران از خراسان جنوبی شهر قاینات در ایران می‌باشد. علت کیفیت زعفران قائنات همواره از مباحث اصلی پژوهشگران حوزه زعفران می‌باشد، عده ای آب و هوا و مواد معدنی موجود در خاک قائنات را علت این امر می‌دانند و عده ای روش جمع‌آوری و فرآوری مرسوم در این شهرستان را علت تمایز زعفران این شهرستان نسبت به دیگر شهرستان‌های خراسان می‌دانند.

تربت حیدریه برداشت زعفران

کشت زعفران در ایران در شهرستان تربت حیدریه، شهرستان زاوه، شهرستان کاشمر، شهرستان بردسکن، شهرستان خلیل‌آباد، شهرستان کوهسرخ، شهرستان تایباد، شهرستان باخرز، شهرستان گناباد، شهرستان سبزوار، شهرستان نیشابور، شهرستان بجستان، شهرستان خواف، شهرستان تربت جام و شهرستان قوچان در استان خراسان رضوی، دهستان دشتخاک دراستان کرمان، شهرستان‌های قاینات، فردوس، بشرویه، سرایان و بیرجند در استان خراسان جنوبی، سربیشه و در استان قم شهرستان کهک کشت می‌شود.

پیازچه زعفران در مناطق سردسیر با بارندگی زیاد بسیار بهتر از مناطق گرمسیر عمل می‌آید و یکی از دلایل اصلی که باعث تمایز زعفران مرغوب از زعفران نامرغوب می‌شود، شرایطِ اقلیمی و آب و هوای آن منطقه است که هرچقدر منطقه سردسیرتر باشد، عملکرد و عیار زعفران بالاتر می‌رود.

طی چند ساله گذشته کشت این گیاه در روستاهای منطقهٔ دهدز استان خوزستان رواج پیدا کرده که بسیار با کیفیت به عمل می‌آید.

زعفران مقاومت خوبی به سرما و گرما دارد. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که زعفران می‌تواند دمای هوا را از منهای ۲۲ تا ۴۰ درجهٔ سانتی گراد تحمل کند